1. Là một bộ phận không
nhỏ của thơ ca dân gian, ca dao tình yêu đã để lại trong tâm hồn người đọc
những ấn tượng đậm đà sâu sắc. Đó là tiếng tơ đàn muôn điệu chắt lọc từ trái
tim yêu của nam nữ thanh niên nông thôn vừa mộc mạc hồn hậu, vừa tinh tế thanh
cao. Tình yêu ấy được bộc lộ bằng nhiều cách khác nhau, song cách thông qua các
vật dụng thông dùng của cá nhân thu hút sự chú ý hơn cả ... Ở đó, dải yếm được
sử dụng như một ám ảnh nghệ thuật, một tín hiệu thẩm mĩ độc đáo mà có lẽ hiếm
có sự vật nào có được.
2. Đọc ca dao tình yêu, dễ thấy dải yếm là vật
dụng trang sức gần gũi, thân thiết không chỉ có chức năng che chắn, bảo vệ mà
còn góp phần tôn lên vẻ đẹp của người con gái. So với áo khăn gương lược, nó có
vẻ gần gũi với thịt da, mang hơi ấm mùi hương nên gợi sức quyến rũ nhiều hơn
cả. Nhắc đến dải yếm là nhắc đến người con gái xinh đẹp có sức thu hút như
những thỏi nam châm: Mỗi tranh vẽ một cô tiên/ Cô đàn cô sáo, cô gõ
sênh tiền đẹp sao/ Cô nào yếm cũng lòng đào/ Cô nào mắt cũng như sao trên trời. Với
những đôi trai gái yêu nhau, dải yếm là cái cớ để họ giao duyên
tình tự, thể hiện khát vọng, ước mơ theo cách của riêng mình
: Ước gì sông hẹp một gang/ Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi
Khi yêu nhau, mỗi người đều có quyền mơ ước
nhưng có lẽ ước mơ "bắc cầu dải yếm" là điều ước
hay nhất, đẹp nhất, nên thơ và gợi cảm nhất. Khao khát được gần nhau cho thỏa
nhớ mong đã thúc giục "người nữ kiến trúc sư thiên tài này" thiết kế
nên chiếc cầu dải yếm độc đáo dành tặng riêng cho người yêu của mình. Chỉ có
nghệ thuật dân gian mới có thể sáng tạo ra một cái cầu như thế. Chỉ khi luôn
nghĩ đến người yêu, luôn nuôi khát vọng yêu thương cháy bỏng, chân thành, người
thiếu nữ mới làm nên điều kì diệu như vậy. "Khi yêu cũng như khi
say, con người thường thoát li điều kiện thực tế vào suy nghĩ một cách tự do,
hồn nhiên theo khát vọng mãnh liệt của trái tim mình" (1). Thiết
nghĩ, khát khao bắc chiếc cầu dải yếm của cô gái đâu chỉ là mong muốn thu hẹp
khoảng cách địa lí thông thường mà còn là khát vọng xoá bỏ ranh giới ngăn cách
trong tình yêu, ước mong về một tình yêu đủ đầy, trọn vẹn cả thể xác lẫn tâm
hồn - một khát vọng mang tính nhân bản, nhân văn sâu sắc. Nói như một nhà
nghiên cứu, khi còn sống, đó là những ước mơ mãnh liệt, những khát khao cháy
bỏng của người con gái (Ước gì dải yếm em to, Để em buộc lấy mũi đò kéo
lên, Ước gì dải yếm em bền, Để em buộc lấy kéo lên trên bờ)thì đến khi
chết ước mơ lại càng kì diệu đẹp đẽ hơn(2)
Kiếp sau đừng hóa ra người
Hóa ra dải yếm buộc người tình nhân
3. Tình yêu được ví như trái cây, phải trải bao
năm nhung tháng nhớ, qua nắng giận mưa hờn để đến mùa ửng chín ngọt ngào. Nếu
dải yếm là biểu tượng cho vẻ đẹp người con gái, vì đó mà
trở thành cái cớ để những chàng trai cô gái gặp gỡ, giao duyên thì cố nhiên dải
yếm còn là biểu tượng thiêng liêng, kì diệu cho một tình yêu thuỷ
chung son sắt, vững bền : Mình về có nhớ ta chăng/ Ta
như lạt buộc khăng khăng nhớ mình/ Ta về ta cũng nhớ mình/ Nhớ yếm mình mặc,
nhớ tình mình trao.
Tình yêu luôn đồng hành với nỗi nhớ. Yêu cuồng
nhiệt thì nhớ cũng nát tan. Chỉ qua cách xưng hô tha thiết, thân mật "mình
- ta" đã thể hiện tình yêu sâu đậm. Tình yêu ấy còn hiện hình
trong trí nhớ của "ta" mang về. Nỗi nhớ không mông
lung xa vời, không ảo ảnh vô định mà cụ thể rõ ràng bởi xuất phát từ một tình
yêu có thật : "Nhớ yếm mình mặc, nhớ tình mình trao".
Thật tinh tế, dung dị. Thật thông minh, kín đáo. Chàng trai đã thổ lộnhững
tín hiệu ngầm chỉ hai người biết. Yếm mình mặc có
màu sắc gì, mùi hương gì - chỉ có ta và mình biết,
còn tình mình trao cũng chỉ có mình và ta mới
thấu hiểu.
Tình yêu vốn là điều khó nói, bởi nó lắm sắc
thái, tầng bậc mà mỗi người đều có cách yêu và biểu hiện tình yêu của riêng
mình. Ông hoàng của thơ tình đã từng quả quyết : "Làm sao cắt
nghĩa được tình yêu". "Em cũng không biết nữa/ Khi nào
ta yêu nhau" - chẳng phải tín đồ ngoan đạo của ái tình giáo - nữ
sĩ Xuân Quỳnh, cũng đã từng bất lực thổn thức đó sao ? Cô gái trong bài ca dao
dưới đây thật độc đáo khi bộc lộ niềm thương nỗi nhớ : Thương anh
chẳng biết để đâu/ Đùm đầy dải yếm lâu lâu lại nhìn. Yêu anh mới
để tình yêu ấy vào nơi dải yếm - bởi đó là tâm điểm của tình yêu, nỗi nhớ...
Dải yếm còn gì khác hơn là biểu tượng cho tình yêu thắm thiết, mãnh liệt vững
bền ? Nhìn dải yếm là nhìn thấy tình mình trong đó. Hồn nhiên, chân thành
song không kém phần đắm say, lãng mạn, nồng nàn của tuổi trẻ. Tình yêu giúp con
người ta lớn hơn mình đã lớn, trưởng thành hơn mình đã trưởng thành, và làm
được những việc tưởng chừng không thể : Đêm nằm đắp chục chiếc chăn/
Làm sao sánh được ấm bằng yếm em.
Táo bạo và mạnh dạn hơn, một chàng trai khác
đã khẳng định sức mạnh vô song mà dải yếm tình yêu mang lại : Trời
mưa, trời gió kìn kìn/ Đắp đôi dải yếm hơn nghìn chăn bông.Kì diệu thay,
chính trong cái lạnh lẽo, rét mướt kèm theo nỗi buồn và cảm giác cô đơn kéo dài
của tiết trời khắc nghiệt ấy, chàng trai lại cảm thấy ấm áp vì bên anh đã có
đôi dải yếm của người yêu, vì tim anh đã đầy ắp tình yêu và kì vọng vào một
tương lai tốt đẹp vững bền : "đắp đôi dải yếm hơn nghìn chăn
bông". Dẫu biết rằng chàng trai thi vị hóa, lí tưởng hóa, thoát li
khỏi hiện thực cuộc sống để tận hưởng sự ấm áp kì lạ từ đôi dải yếm của người
yêu song ta cũng phải thừa nhận rằng : chính tình yêu đã làm cho cuộc đời anh
"nở hoa kết trái". Phải chăng câu ca dao muốn gửi đến thông điệp :
Hãy biết trân trọng tình yêu. Vì chính sức mạnh tình yêu sẽ "sưởi
ấm tâm hồn, xua tan cái cái lạnh lòng đáng sợ"(3) giúp con người vượt
lên trên khó khăn, thử thách của đời sống ?
Đến với bài ca dao khác, ta sẽ cảm nhận được
sức mạnh mới mà đôi dải yếm mang lại :Thuyền anh mắc cạn lên đây/ Mượn đôi
dải yếm làm dây kéo thuyền. Thật ngộ nghĩnh và dễ mến. Một cái cớ
được đặt ra thật lạ mà có lẽ chỉ có trong ca dao, ở lối tư duy đặc biệt của
người đang yêu. Ai cũng biết dải yếm đâu thể dùng làm dây huống hồ lại làm dây
kéo thuyền mắc cạn. Thực ra đây chỉ là ngụy cớ vì nó ngược
với logic thông thường. Đằng sau cái cớ tưởng chừng "vớ vẩn" này còn
gì khác hơn là thừa nhận sự quan trọng của đôi dải yếm ? Chỉ có đôi dải yếm em
đeo mới giúp được thuyền anh vượt qua khó khăn. Và cũng chỉ nhờ yếm em, thuyền
anh mới có thể sinh tồn, trở về nơi sông bể. Thế cho nên yếm em chính là
tình em. Thuyền anh, vì thế cũng trở thành thuyền tình khát khao vượt qua sông
ngăn bể cách để cập bến tình duyên. Mượn chuyện dải yếm để khẳng định
chân lí : "Sức mạnh của tình yêu là vô địch" (4). Chỉ có
tình yêu mới mang lại ý nghĩa đích thực của cuộc sống, đưa con người về với
cộng đồng dân tộc, với quê hương xứ sở của mình, chỉ khi ấy con người mới thật
là mình
Tình yêu cần thiết cho cuộc sống, nhưng không
phải tình yêu nào cũng cập được bến bờ hạnh phúc - "hôm nay yêu, mai có
thể xa rồi". Bài ca dao đối đáp của đôi nam nữ khởi đầu với một tình yêu
sâu đậm nhưng kết cục trái ngang, phũ phàng sẽ giúp ta tìm ra sự hợp lí trong
sự chuyển đổi sắc hoa:- Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím/ Em lấy chồng rồi
trả yếm cho anh/ - Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc xanh/ Yếm em em mặc, yếm gì anh
anh đòi!. Sắc màu của hoa cúc đã trở thành sắc màu của thái độ, của
ảo giác tâm trạng. Lẽ thường, họ cúc vàng nở ra hoa cúc vàng, nhưng ở đây với
cô gái - "hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím"; với chàng
trai -"hoa cúc vàng nở ra hoa cúc xanh". Sự biến đổi màu hoa
cốt để nói về dải yếm - cũng là tình yêu của họ. Dải yếm ngày nào cùng trân
trọng, nâng niu, kỉ vật chứng giám cho lời thề non hẹn biển của tình yêu son
sắt (Dưới mặt đất chói lòa yếm đỏ/ Trên bầu trời rạng tỏ mây
xanh) giờ trở thành vật trao qua trả lại. Với cô gái, tình yêu không
còn thì kỉ vật còn đâu ý nghĩa ban đầu của nó. Giữ làm chi cho buồn lòng. Trước
khi lấy chồng, cô muốn "xoá hết nợ nần" nhỡ lắm muộn phiền cho ngày
sau. Cách duy nhất cô quyết định : "trả yếm lại cho anh" - mong quên
được quá khứ. Còn chàng trai nào có vui gì khi tình yêu không thành. "Hoa
cúc vàng" dưới ánh mắt đầy tâm trạng "nở ra hoa
cúc xanh". Chàng trai không nhận yếm em trả lại vì cớ "yếm
em em mặc, yếm gì anh anh đòi". Chừng như người con trai muốn khẳng
định tình yêu ấy là có thật dẫu duyên không thành. Mong dải yếm luôn bên em che
chắn, bảo vệ và tô điểm cho em dẫu quãng đời còn lại của em không còn anh sánh
bước. Riêng anh không đòi hỏi gì thêm nữa vì "tình đã cho không lấy lại
bao giờ".
4. Vậy đấy, cái cớ để bộc lộ tâm tư, cái cách
bộc lộ tâm trạng của người chớm yêu, đang yêu và đã yêu thông qua dải yếm mà chúng
tôi đã khảo sát cho thấy dải yếm có tầm quan trọng đặc biệt trong ca dao tình
yêu. Tác giả dân gian đã khéo léo thổi hồn mình vào dải yếm thanh mảnh, biến nó
thoát khỏi chức năng thông thường để thể hiện tình cảm nỗi niềm khát khao tình
yêu, hạnh phúc và óc thông minh, hóm hỉnh của mình. Nhìn từ góc độ thi pháp,
dải yếm - cũng như thuyền, bến, áo, khăn, ... - hoàn toàn có thể trở thành một
biểu tượng trong ca dao tình yêu, biểu tượng vẻ đẹp của người con
gái, của tình yêu thủy chung sâu nặng, son sắt, vững bền...
Mỗi lần thưởng thức thơ ca dân gian là
mỗi lần ta lắng lòng và nghe thấy trong đó tiếng tơ đàn muôn điệu của quần
chúng nhân dân lao động. Tìm hiểu ý nghĩa của hình tượng dải yếm trong ca dao
tình yêu, ta không chỉ nhận ra rằng tình yêu của những người tưởng chừng chỉ
biết mỗi việc cuốc, việc cày, việc bừa, việc cấy ấy lại rất đẹp và đáng trân
trọng biết bao mà còn thấy rất rõ đời sống văn hóa tinh thần của họ. Đó là đời
sống của những con người quanh năm "cấy cày ruộng sâu, ở trong làng
bộ" (thuộc nền văn minh nông nghiệp lúa nước). Đó là lối hát giao duyên
đối đáp của người bình dân xưa. Đó còn là chất hóm hỉnh, chân thành, bộc trực
mà không kém phần khéo léo, hồn nhiên mộc mạc mà tinh tế sâu sắc. Đó là sự quý
trọng tình cảm, lối sống chung thuỷ nghĩa tình, là khát vọng đời sống hạnh phúc
gia đình đậm tính nhân bản, nhân văn. Đó còn là dấu ấn của chế độ mẫu hệ -
thiên tính nữ của cội nguồn dân tộc.
Lê Tấn Thích
TÀI LIỆU THAM KHẢO
(1)Hoàng Tiến Tựu : Bình giảng ca
dao - NXB giáo dục 2000. tr.46
(2)Nguyễn Xuân Lạc : Văn học dân
gian Việt Nam
trong nhà trường - NXB Giáo dục - 1998. tr.177
(3), (4) Trần Thị Trâm : "Điều kì diệu
của đôi dải yếm" - Tuyển tập mười năm Tạp chí văn học và tuổi
trẻ - NXB giáo dục - 2003. tr 82, 84
